‘Joker’ is sterk, confronterend én spraakmakend

Eerst en vooral: ja, het gaat over diezelfde The Joker die via het intussen uitgebreid verfilmde Batman-comicsuniversum uitgroeide tot een van de meest iconische schurken uit de populaire fictiegeschiedenis. Maar omdat we het best begrijpen wanneer je helemaal niets met comicbooks of hun verfilmingen hebt, moet je weten dat deze 'Joker' volledig op zichzelf staat. Het is dan wel een origin-story, maar geen prequel en ook geen eerste hoofdstuk in de zoveelste spin-off franchise. En hoewel Joker beruchtheid verwierf als de aartsvijand van Batman, schittert die wreker met cape door afwezigheid. Hij komt niet eens ter sprake.

Ben je wel een toegewijde comicsfan, verwacht je dan niet aan een spektakelvehikel als de laatste Avengers-film of 'Aquaman', het lichthartige van de Spider-Man-films of het hilarische van 'Deadpool'. Geen verkeerd woord over die films, maar 'Joker' kiest resoluut voor een eigen aanpak. Misschien komen het donkere van Christopher Nolan’s 'The Dark Knight' en het fatalistische afscheid van Wolverine in 'Logan' nog het dichtst in de buurt. Twee films die net zoals 'Joker' het comics- en superheldengenre overstijgen.

Neen, dit is het verhaal van Arthur Fleck. Wanneer we hem ontmoeten, heeft hij er al een verblijf in een psychiatrische instelling op zitten, slikt hij dagelijks een batterij medisch voorgeschreven pillen en probeert hij een inkomen bij elkaar te schrapen als clown. Hij woont in Gotham City, in een appartementje dat hij deelt met zijn invalide moeder Penny. Haar bestaan draait helemaal rond haar adoratie voor de tv-showgastheer Murray Franklin en haar obsessie voor Thomas Wayne, haar voormalige werkgever en nu kandidaat-burgemeester.

Arthur zelf heeft een zekere interesse ontwikkeld voor een van zijn buren, de alleenstaande moeder Sophie Dummond. Heel even lijkt alles de goede richting uit te gaan … tot door een reeks willekeurige gebeurtenissen de bodem uit Arthur’s leven doet vallen. Een gewelddadige confrontatie op de metro doen zijn stoppen doorslaan. Niet langer getemperd door zijn medicatie krijgt Arthur’s donkere kant langzaam maar zeker de overhand. De voorheen passieve Arthur maakt plaats voor zijn verknipte Joker-alter-ego. En dat zal Gotham City geweten hebben!

Regisseur Todd Phillips, die hier een 180-gradenbocht maakt na zijn hilarische The Hangover-trilogie, zet Gotham City neer als een overtuigend grimmig en meedogenloos New York in de jaren zeventig. Phillips gaf toe zich voor 'Joker' te laten inspireren door Martin Scorsese’s 'Taxi Driver' en dat zie je. Zijn Gotham City is zo overtuigend dat je het kunt ruiken. Elke straathoek lijkt een willekeurige opportuniteit voor geweld te beloven zonder de vals geruststellende afleiding van smartphones en het wakende oog van beveiligingscamera’s. De impact van dit perfect in beeld gebracht decor op de toon van 'Joker' kan niet onderschat worden.

'Joker' is een gewelddadige film en Phillips gebruikt dat geweld met maximumeffect om te choqueren. Voor een zeldzame keer is dat geen argument voor kritiek, maar een passende keuze. Arthur’s brutaalste acties dienen hier niet om de kunstmatig opgewekte bloeddorst van de kijker te lessen en ook niet om tegemoet te komen aan ons verlangen naar een bevredigende afstraffing van clichématige slechteriken die 'het verdienen'. In tegenstelling tot wat je misschien over de film hoorde, is 'Joker' geen film die geweld verheerlijkt. Joker vraagt of verwacht immers geen sympathie voor zijn getormenteerde titelpersonage.

Wat de film wel in zekere zin vraagt, is begrip voor zijn transformatie van makke clown tot de maniakaal kakelende killer en massamanipulator. Hoofdrolspeler Joaquin Phoenix hoopte een karakter neer te zetten waar het publiek zich niet mee zou kunnen identificeren. Echter, veel verontrustender dan het geweld is de mate waarin we dat wel doen. We koesteren immers allemaal af en toe donkere gedachten. We krijgen allemaal wel eens met pesterijen in wat voor vorm dan ook te maken. En we worstelen allemaal wel eens met het kunnen vasthouden aan redelijkheid in een alsmaar minder redelijke wereld.

De acteurs die Joaquim Phoenix voorafgingen in het gestalte geven aan de iconische Joker zijn niet van de minste: Jack Nicholson, Heath Ledger en Jared Leto. Maar net zoals deze film zich aan zijn eigenhandig opgerekte rand van het comicsverfilminggenre bevindt, is elke vergelijking met Phoenix’ Arthur/Joker irrelevant. Dat neemt niet weg dat de man hier de rol van zijn leven speelt. Arthur’s transformatie van Fleck naar Joker is magistraal. Zelfs de manier waarop die twee lopen, verschilt merkbaar. Om nog maar te zwijgen over die lach. Volgens Phoenix een van de moeilijkste dingen die hij in zijn hele acteercarrière onder de knie en uit zijn keel moest krijgen.

Phoenix’ indrukwekkende aanwezigheid maakt het voor de andere personages moeilijk om scènes naar zich toe te trekken. Het zegt heel wat dat ze daar herhaaldelijk in slagen. Zo schittert Zazie Beetz als het onderwerp van Arthur’s affectie, maar misschien blijft Frances Conroy in de rol van zijn moeder ons nog meer bij. Wie de film al gezien heeft, begrijpt ook waarom we niet om die ene gruwelijke scène met Arthur’s vriend, de dwergacteur Leigh Gill, heen kunnen. Een mens zou bijna nog vergeten dat Robert De Niro ook meespeelt en daarmee voor cinefielen de cirkel met Scorsese’s 'Taxi Driver' rondmaakt.

'Joker' won al de Gouden Leeuw van Venetië en zou ondanks alle nodeloos opgeklopte controverse kans maken bij de Oscars-uitreiking dit weekend. En als de film het zelf niet haalt, dan verdient Joaquim Phoenix zeker zo'n beeldje. 'Joker' is geen film waar je gelukkiger van wordt, wij schreven onszelf achteraf een lekker relaxerend warm bad voor, maar dat kun je zeggen van heel wat kwaliteitsfilms die net zo hard op je hersenen als onderbuik mikken. En deze treft beide doelen precies waar het hoort.